Za sprawą unikalnego zespołu architektoniczno-urbanistycznego Starego Miasta ma przydomki "perła renesansu", "miasto arkad", oraz "Padwa północy". Za te cechy Stare Miasto w 1992 roku zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Wszystkie obiekty pokazane w tej fotorelacji są zaznaczone na planie Starego Miasta prezentowanym poniżej. Pozostałe obiekty są pokazane w cz. II i III:
Patrząc na plan widać że całe Stare Miasto ma jedną charakterystyczną cechę - jest zbudowane w obszarze dawnej twierdzy Zamość. Jej fortyfikacje zostały zbudowane w latach 1579 - 1618 na zlecenie Jana Zamoyskiego - który w 1580 roku założył miasto Zamość oraz twórcy tzw. Ordynacji Zamojskiej, którą zarządzało po nim kolejno piętnastu ordynatów aż do roku 1944 roku.
Sama twierdza była otoczona potężnymi murami, bastionami, fosami a w swojej długiej historii przeszła kilka oblężeń między innymi: wojsk kozacko-tatarskich podczas powstania Chmielnickiego, wojsk szwedzkich w 1656 roku, wojsk Księstwa Warszawskiego, dwukrotnie wojsk rosyjskich w 1813 i w czasie powstania listopadowego.
Twierdza była wielokrotnie przebudowywana, najbardziej w latach dwudziestych XIX wieku. Z dawnych fortyfikacji najlepiej zachowały się obwarowania w postaci murów kurtyn oraz bastiony VI i VII z nadszańcami po wschodniej stronie Starego Miasta. Wyobrażenie całej twierdzy najlepiej obrazują potężne mury dobrze zachowanego bastionu nr VII (na planie oznaczonego nr 1).
Bastion VII był najpotężniejszym z siedmiu bastionów otaczających Zamość i miał za zadanie bronienie miasta od strony wschodniej. Jego główny budynek długości 94 metrów posiadał na dachu nasyp ziemny wykorzystywany do ustawiania dział. W budynku w czasach pokoju były koszary oraz kazamaty więzienne.
Obecnie w bastionie VII oraz przylegającym do niego murowanym nadszańcu znajdują się różne placówki handlowe, magazyny, sale muzealne, taras widokowy oraz Podziemna Trasa Turystyczna.
Dawniej całość Starego Miasta otoczona grubymi murami wzmocnionymi bastionami, rawelinami, fosami, groblami czyniła miasto niezdobytym. W obręb tej twierdzy wprowadzały trzy bramy z kierunków: szczebrzeskim, lubelskim, lwowskim.
Od strony południowo-wschodniej przy bastionie VII zachowała się tzw. Stara Brama Lwowska (na planie oznaczona nr 2) - jak sama nazwa wskazuje wprowadzała z głównego traktu handlowego z kierunku wschodniego od Lwowa.
Zaprojektowana jak całe miasto przez Bernardo Morando została wybudowana w 1597 roku. Pierwotnie miała to być główna brama do miasta a więc bardziej okazała od innych tj. trój przelotowa - z głównym środkowym wjazdem oraz dodatkowymi bocznymi przejściami dla pieszych. Planów tych nie zrealizowano i powstała brama jedno przelotowa. W 1821 roku bramę zamurowano i urządzono w niej kazamaty. W tym czasie funkcjonowała Nowa Brama Lwowska wybudowana w pobliżu starej.
W czasie rekonstrukcji fortecy w latach 1938-1939 otwarto ponownie Starą Bramę Lwowską. Trójkątny szczyt od strony wjazdu do miasta jest bardzo ozdobny - pośrodku wnęka arkadowa z płaskorzeźbą patrona miasta św. Tomasza Apostoła klęczącego u boku Chrystusa Zmartwychwstałego . Po bokach herby założyciela miasta Jana Zamoyskiego - kartusze z herbem Jelita.
Łacińskie inskrypcje na bramie w polskim tłumaczeniu informują: górna - "Zwycięzco grzechu, piekła i
śmierci odeprzyj wściekłe ataki wszystkich nieprzyjaciół"; dolna - "Roku Pańskiego 1580 Kanclerz Wielki Królestwa
Polskiego własnym sumptem począł obwarowywać i zgromadzać
osadników oraz nadał imię Nowy Zamość”.
Bezpośrednio po przejściu Starej Bramy Lwowskiej, po prawej stronie, w małym budyneczku pomiędzy Starą Bramą a Nadszańcem znajduje się tzw. cela Waleriana Łukasińskiego (oznaczona na planie nr 2).
Na ścianie budynku tablica z płaskorzeźbą Łukasińskiego przykutego do armaty. Płaskorzeźbę wykonał kapitan Stanisław Kozubka w 1924 roku w setną rocznicę osadzenia Łukasiewicza w więzieniu twierdzy współorganizatora Narodowego Towarzystwa Patriotycznego. Po buncie zorganizowanym w zamojskim więzieniu Łukasiński został skazany na karę śmierci. Wyrok zamieniono na 14 lat więzienia w twierdzy.
30 listopada 1825 został wywieziony z
Zamościa do więzienia w Górze Kalwarii a stamtąd do więzienia
warszawskiego. Po wybuchu
powstania listopadowego został zabrany do twierdzy w Schlüsselburg,
gdzie zmarł w 1868 roku. Ogółem w więzieniu spędził 46 lat.
Po drugiej stronie dzisiejszej ulicy Partyzantów w latach 1820 - 1821 została wybudowana wg projektu Jana Pawła Lelewela (brata Joachima) Nowa Brama Lwowska (na planie oznaczona nr 4).
Pierwotnie otwór bramy był większy i został zamurowany. Portal wejściowy jest ozdobiony dwoma ściętymi obeliskami na wzór łuku triumfalnego Sait Denis w Paryżu. W półkolistym tamponie widoczne inicjały cara Aleksandra I, cara Wszechrosji i króla Polski w tamtych czasach. Nieco wtyżej płaskorzeźbiona mitra carska z datą 1820. Od roku 1980 w budynku ma siedzibę Polska Orkiestra Włościańska im. K. Namysłowskiego.
W roku 1930 wykonano nowe elewacje odkrytych murów bocznych bramy i kazamatów i to wtedy prostopadle do Nowej Bramy Lwowskiej wybudowano bardzo podobną fasadę od strony południowo-wschodniej która często jest mylona przez turystów z właściwą bramą. Zdjęcie górne - z prawe strony budynku fałszywa brama.
Idąc wzdłuż południowych umocnień miasta w kierunku Bramy Szczebrzeskiej, w połowie drogi spotkamy bastion nr II (oznaczony na planie nr 5).
Nieco dalej okazała, wprowadzającą z kierunku Szczebrzeszyna Brama Szczebrzeska zwana również Bramą Floriańską (na planie oznaczona nr 6).
Została zbudowana w pobliżu dawnej Kolegiaty (dziś Katedra) w latach
1603-1605 wg projektu Bernardo Moranda przez budowniczego Błażeja Gocmana.
Brama Szczebrzeska została wybudowana w latach 1603-1605, a po przebudowie w latach 1770-1771 została ozdobiona attyką rokokową z kamiennymi wazonami oraz rzeźbani św. Floriana oraz św. Michała Archanioła.
Obecny wygląd uzyskała podczas przebudowy ok. roku 1821-1825 kiedy to w miejsce attyki i zdobień wybudowano płaski dach. Rzeźby zachowano w innym miejscu, z których figurę św.Floriana zniszczyli Niemcy podczas okupacji, natomiast figurę św. Michała Archanioła ustawiono na dawnym Przedmieściu Lwowskim (dzisiejsza Ogrodowa).
Na obecnym parkingu przed Bramą Szczebrzeską stoi niewielki, dobrze zachowany budynek z 1825 roku tzw.wartownia (na planie oznaczona nr 7).
Natomiast po przejściu Bramy Szczebrzeskiej i wejściu w obręb twierdzy otwiera się widok: po prawej na Katedrę (szerzej opisana w cz.II - >Roztocze. Zamość cz. II - kościoły, synagoga.), po lewej budynek Arsenału (oznaczony na planie nr 8) oraz Prochownię (oznaczoną na planie nr 9).
Katedra wybudowana wg projektu włoskiego architekta Bernardo Morando na przełomie XVI/XVII wieku z fundacji założyciela miasta Jana Zamoyskiego.
Na południe od Pałacu Zamoyskiego w I-szej połowie XVII wieku wybudowano arsenał w okolicy dawnego bastionu nr III który uległ częściowemu zniszczeniu podczas pożaru w 1658 roku.
W kilka lat później powstał parterowy budynek o długości ponad 60 metrów, który w następnych latach przebudowywano dodając piętro, arkady i schody na piętro.
Budynek w zależności od potrzeb był użytkowany jako magazyn, areszt, stajnie wojskowe, szkolę, stolarnię a od roku 1984 swoją siedzibę miało w nim Muzeum Barwy i Oręża "Arsenał".
Ostateczna nazwa od roku 2015 to Muzeum Fortyfikacji i Broni "Arsenał" (jako oddział Muzeum Zamojskiego).
Obecnie Muzeum Fortyfikacji i Broni składa się z trzech części:
- w głównym budynku dawnego arsenału organizowane są wystawy stałe i czasowe
- w budynku dawnej prochowni jest sala multimedialna
- w pawilonie pod kurtyną (naprzeciwko arsenału) obejrzeć można sprzęty i maszyny wojskowe, oraz inne ekspozycje dotyczące Zamościa i okolic.
Wstęp płatny na jeden wybrany obiekt: normalny - 12 zł; ulgowy - 7 zł.
Karnet na trzy obiekty tj. Prochownię, Arsenał; pawilon pod Kurtyną: normalny - 28 zł; ulgowy - 13 zł;
W obszarze dawnego bastionu nr III stoi parterowy budynek z czerwonej cegły wybudowany w 1845 roku tzw. Prochownia (na planach oznaczona nr 9). Na charakterystyczne ściany z wnękami arkadowymi, w każdej wnęce dwa otwory szczelinowe pełniące kiedyś rolę strzelnic. Obecnie budynek należy do kompleksu Muzeum Fortyfikacji - tu obejrzeć można multimedialną wystawą "Historia twierdzy i miasta Zamość".
Pokazy odbywają się codziennie oprócz poniedziałków o pełnych godzinach od godz. 1000 do 1600
Tuż obok Prochowni zadaszone stanowisko archeologiczne tzw. lapidarium (na planie oznaczone nr 10). Znajdują się tu relikty muru i ceglana rampa prowadząca do wnętrza dawnego bastionu nr III. Wstęp do zadaszonego stanowiska archeologicznego przy prochowni bezpłatny.
Po powstaniu listopadowym z uwagi na postęp technologiczny i taktykę prowadzenia działań wojennych forteca zamojska zaczęła tracić na znaczeniu i ostatecznie w 1866 roku z rozkazu cara Aleksandra II została zlikwidowana. Pomimo tego, na skutek niedbale przeprowadzonej rozbiórki fortyfikacji wiele umocnień zachowało się do czasów dzisiejszych. Do nich można zaliczyć obiekty po północnej i wschodniej części miasta.
Idąc ulicą Zamkową śladem dawnych fortyfikacji, po minięciu Pałacu Zamoyskich dochodzimy do Starej Bramy Lubelskiej zwanej również Janowicką (na planie oznaczonej nr 11).
Była usytuowana pomiędzy bastionem IV i V i jest najstarszą ze wszystkich bram zamojskich datowaną na lata 1582 - 1585.
W roku 1604 bramę zamurowano, a jak mówi legenda powodem była obietnica dana królowi Polski Stefanowi Batoremu, że nikt oprócz niego nie przejdzie tą bramą. Po zamurowaniu przyjeżdżający od strony północy korzystali z Bramy Szczebrzeskiej, zaś pieszy wykorzystywali przejście przez tzw. Furtę Janowicką.
Po wybudowaniu w 1790 roku drewnianego mostu ponownie można było wjeżdżać do miasta tą bramą. Ostatecznie została zamknięta w latach dwudziestych XIX wieku. Po likwidacji twierdzy została częściowo zburzona, jednak po rekonstrukcji w II poł. XX wieku możemy ją dzisiaj podziwiać. Od strony parku posiada zdobienia płaskorzeźbami przedstawiającymi m.in. herb Zamoyskich.
Obok Starej Bramy Lubelskiej, po jej wschodniej stronie ustawiony pomnik Dzieci Zamojszczyzny (na planie oznaczony nr 13).
Pomnik upamiętnia Męczeństwo Dzieci Zamojszczyzny w
latach okupacji hitlerowskiej 1940-1944, podczas którego wywieziono z
tych terenów około 110 tysięcy mieszkańców w tym około 30 tysięcy
dzieci.
Akcja miała za cel przymusowe wysiedlenie i stworzenie nowych
osad dla ludności etnicznie niemieckiej z innych krajów Europy.
Zaś po północnej stronie Starej Bramy Lubelskiej, w parku następny obiekt dawnych fortyfikacji tzw. Kojec (na planie oznaczony nr 12). Jest to jedyny tego typu element fortyfikacji zachowany do dnia dzisiejszego. Był usytuowany na skarpie fosy i służył do jej obrony.
Został zbudowany z czerwonej cegły i kamienia w 1836 roku i jest jedynym który do dzisiaj zachował się w dobrym stanie. Pierwotnie otaczała go fosa z wodą rzeczki Łabuńki.
Kojec o kształcie pięcioboku ma od strony wschodnie i zachodniej po dwie strzelnice które umożliwiały ostrzał fosy, zaś w ścianie północnej mniejsze otwory do ostrzeliwania przedpola. Obecnie w kojcu urządzane są różne ekspozycje i wystawy.
Będąc przy Kojcu można chwilę odpocząć w otoczeniu pięknej zieleni, gdyż jesteśmy w Parku Miejskim (na planie oznaczony nr 14). Założony na terenach dawnych umocnień fortecznych w latach 1922 - 1927 tj. kojca, bastionu nr IV, słoniczoła. W jego zachodniej części można odpocząć nad stawem będącym pozostałością fosy elementu fortyfikacyjnego zwanego "słoniczołem" służącym kiedyś do obrony fosy.
Parkiem dochodzimy do wybudowanej w ramach modernizacji twierdzy tzw. Nowej Bramy Lubelskiej (na planie oznaczona nr 15). Wybudowana została w latach 1821 - 1822 pomiędzy bastionem nr V i VI.
Od strony północnej brama jedno arkadowa, z mostem przerzuconym nad fosą i fragmentami dawnego kojca. Po obu stronach bramy krótkie odcinki murów kurtynowych.
Zaś po stronie południowej brama posiada trzy arkady wejściowe: środkowa jest głównym przejściem na drugą stronę bramy, zaś boczne pełnią rolę wejść do pomieszczeń fortecznych. Ciekawostką może być fakt, że po II wojnie światowej były w nich pomieszczenia dworca autobusowego - zdjęcie dolne.
ROZTOCZE. Zamość cz. I - spacer wokół fortyfikacji twierdzy. 
W nadszańcu istnieje trasa turystyczna prowadząca przez Bastion VII oraz poternę czyli łącznik pomiędzy bastionami nr VII i VI. 
