Radom cz.1 i 2 - Radom średniowieczny, cz. 3 - spacer po rynku.
Dzisiaj
proponuję wycieczkę pieszą uliczkami Radomia która pozwoli
zapoznać się z jego najstarszymi zabytkami średniowiecznymi. Okres
ten rozciągający się pomiędzy dwiema wielkimi epokami –
starożytnością a renesansem jest powszechnie datowany na wiek V do
XVI.
W Polsce za
początki średniowiecza przyjmuje się czasy panowania Mieszka I tj.
966 rok, czyli przyjęcie chrztu, zaś koniec na XVI wiek.
Pierwsze
pisane wzmianki o Radomiu pochodzą z bulli papieskiej wydanej w 1155
roku przez papieża Hadriana IV, gdzie znajdziemy fragment „villam
ivxta Radom, gue vocatum Zlavno”
mówiący o nadaniu przywileju wsi Sławno leżącej obok Radomia.
Świadczyło
to, że już wtedy Radom był siedzibą większego grodu leżącego
na szlaku z Rusi na Wielkopolskę.
Bezpośrednio nazwa Radom pojawia
się w źródłach pisanych w roku 1233, gdzie mowa o kasztelanie
radomskim o nazwisku Marek.
W/g
odkryć archeologicznych stała osada nad rzeką Mleczną istniała
już na przełomie VIII i IX wieku której mieszkańcy zajmowali się
rolnictwem, łowieniem ryb i zbieractwem.
W
X wieku na sztucznie usypanym wzgórzu nad rzeką Mleczną wybudowano
gród który w XII wieku został siedzibą kasztelanii. To wzgórze
to dzisiejsza Piotrówka. (obiekt na planie zaznaczony nr 1). Nazwa wywodzi się od wybudowanego w
obrębie grodu drewnianego kościółka p.w. św. Piotra. To
właśnie z tego wzgórza rozpoczynamy nasz spacer. Trasę dzisiejszego spaceru z
naniesionymi obiektami obrazuje planik poniżej.
Z
dawnego grodziska na Piotrówce oprócz wzgórza nic nie pozostało.
Z inicjatywy Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia w roku
2002 – 2003 teren został uporządkowany, a u podstawy wzgórza
ustawiono kamień-pomnik z wyrytym napisem „Grodzisko Piotrówka X
wiek” (obiekt na planie oznaczony nr 3).
Na
wzgórze wprowadzają ułożone schody zakończone trzema słupami w
formie palisady z umieszczonymi na górze kartuszami z
herbem
Radomia.
oraz
tablicą informującą że:„Wzgórze
Piotrówka. Grodzisko Piotrówka to pozostałość wzniesionego w 2
połowie X wieku grodu otoczonego wałem drewniano-ziemnym. W/g badań
naukowców z Instytutu Archeologii i Etnografii Polskiej Akademii
Nauk prowadzonych od roku 2009 grodzisko na Piotrówce miało wały
ziemne otaczające obszar 1,5 ha. Wzniesione w drugiej połowie X
wieku i pierwszej połowie XI wieku.”
Od
XI wieku gród był siedzibą kasztelanów radomskich. Znajdował się
tu zamek i drewniany kościół św. Piotra od którego pochodzi nazwa wzgórza.
W latach 1772 – 1812 wzgórze pełniło funkcję cmentarza
grzebalnego.
Zaborcy
poważnie zniekształcili grodzisko budując na nim prochownię i
rowy strzeleckie. W latach 60-tych XX wieku Instytut PAN prowadził
na obiekcie wielkie badania archeologiczne, a Społeczny Komitet
Ratowania Zabytków Radomia przy wsparciu władz miejskich ustawił
kamień-pomnik memoriałowy, wybudował schody z elementami palisady.
W
2007 roku na środku wzgórza Piotrówka Społeczny Komitet ustawił
krzyż (obiekt na planie oznaczony nr 2) z pamiątkową tablicą: „Grodzisko Piotrówka
to pozostałość grodu obronnego z 2 połowy X wieku. Jego nazwa
pochodzi od patrona kościoła. Od XI wieku siedziba kasztelanów, w
której przebywali królowie Bolesław Chrobry i Kazimierz Wielki.
Gród był niszczony przez najazdy Tatarów i przez zaborców. W
latach 1790-1812 pełnił funkcję cmentarza grzebalnego. Do dnia
dzisiejszego spoczywa tu wielu radomian. Od roku 1993 Piotrówce
przywracane jest historyczne znaczenie. SKRZR.”
Na
wzgórzu w obrębie grodu istniała drewniana świątynia św. Piotra,
obecnie nieistniejąca. Pierwsza pisemna informacja o nim pochodzi z
1222 roku, kiedy kościół wszedł w posiadanie benedyktynów z
Sieciechowa. Kościół został zaniedbany po wybudowaniu w pobliżu
nowego kościoła p.w. św.Wacława. (Ze wzgórza widać miejsce
wybudowania nowego kościoła)
Jeszcze
w XIX wieku kościół na Piotrówce służył jako kaplica
pogrzebowa dla cmentarza na Piotrówce – po tym okresie został
rozebrany.
Opuszczamy
dawne grodzisko Piotrówka które prawdopodobnie było okresową
rezydencją Kazimierza Sprawiedliwego i jego syna Leszka Białego –
udajemy się ulicą Piotrówka i Świętego Wacława do najstarszego
zachowanego zabytku radomskiego jakim jest kościół św. Wacława z
XIII wieku stojący na skwerze Placu Starego Miasta (obiekt na mapce
nr 4).
... widok kościoła św.Wacława od strony południowo-wschodniej (z rogu ulic Fredry i Przechodniej)
Kościół
św. Wacława prawdopodobnie wybudowano w 1276 roku z inicjatywy
Leszka Białego lub Bolesława Wstydliwego.
Przyjęto datowanie
budowy kościoła na podstawie gotyckiej kamieniarki, romańskiej
płyty z 1276 (1216?) roku znalezionej podczas prac wykopaliskowych.
Płytę można obejrzeć w północnej zewnętrznej wnęce ściany
kościoła.
Pierwotnie
był to mały drewniany kościółek który na początku XIV wieku
rozebrano, a na jego miejscu wybudowano jednonawowy murowany o
rozmiarach 9x15 m – jest to obecne prezbiterium widoczne na dolnej
fotografii z widocznymi pięcioma otworami okiennymi w formie
ostrołuków o mocno rozchylonych ścianach bocznych. Zachowały się
również trzy oryginalne przypory murowe.
W
XIV wieku kościół rozbudowano poprzez wybudowanie od strony
zachodniej dużej nawy o wymiarach 10,5x15,5 m, z przyporami
ściennymi pomiędzy którymi umieszczono ostrołukowe okna.
... widok bryły kościoła od strony południowej (od prawej prezbiterium, od lewej dobudowana nawa)
Charakterystyczną
cechą dobudowanej nawy jest jej niesymetryczny układ względem
starszej części kościoła (dzisiejszego prezbiterium). Od strony
południowej wybudowana w linii ściany prezbiterium, zaś od strony
północnej wysunięta o ok. 1,5 n na zewnątrz.
... widok od strony północnej.
W
XVI wieku przebudowie uległa zachodnia ściana nawy głównej, która
przybrała formę zdobień renesansowych w postaci wnęk i serc. W
tym samym czasie od strony północnej dobudowano zakrystię.(widoczna
na górnym zdjęciu). W drugiej połowie XVIII wieku osada, zwana później Starym Radomiem, otrzymała średzkie prawa miejskie.
Kościół św.Wacława ma bardzo bogatą historię stworzoną na przestrzeni swego wielowiekowego istnienia którą przytaczam na podstawie informatora turystycznego wydanego przez Gminę Radom autorstwa Pani Ewy Kutyły pt. "Najstarsze radomskie kościoły".
1802 - zajęcie kościoła przez władze austriackie i utworzenie magazynu mąki.
1809 - przekształcenie kościoła przez władze Księstwa Warszawskiego na magazyn wojskowy. W drodze licytacji sprzedane zostały do Potworowa za kwotę 2135 zł: plebania, dzwonnica i gospoda. Nastąpiła również pierwsza przebudowa wnętrz kościoła - podział na trzy kondygnacje.
1811
- likwidacja parafii staroradomskiej przez włączenie jej do parafii
św. Jana Chrzciciela w Nowym Radomiu.
2
poł. XIX wieku utworzenie w budynku więzienia (przez władze
rosyjskie). Z tego okresu pochodzą największe zniekształcenia
budowli: podział na cele, zamurowanie okien gotyckich i wybicie
nowych, zamurowanie portalu od strony zachodniej.
i rozebranie
portalu od strony południowej, wykonanie nowego wejścia od
strony północnej, przebudowanie szczytów i wykonanie nowej
konstrukcji dachowej.
Przełom
XIX i XX wieku kolejne przebudowy. Budynek otoczono murem od strony
południowej i wschodniej, wzdłuż niego wzniesiono podcień, gdzie
mieściły się pomieszczenia gospodarcze i sanitarne.
1920-1927
utworzenie szpitala epidemicznego, a następnie (do 1945 r.)
przytułku dla psychicznie chorych.
1945-1965
utworzenie oddziału psychiatrycznego miejskiego szpitala.
1965-1978
w budynku mieściła się siedziba ekspedycji Wykopaliskowej Polskiej
Akademii Nauk.
1965
r. prośba ówczesnego proboszcza parafii św. Jana, ks. Jan
Węglickiego o zwrot kościoła (odrzucona).
1965-1978
siedziba Muzeum Regionalnego.
Od
początku lat siedemdziesiątych XX w. rozpoczęto starania o
odzyskanie kościoła. Podjął je bp. Piotr Gołębiowski, wraz z
proboszczem parafii św. Jana - ks. Stanisławem Sikorskim.
24
marca 1978 r. przekazanie obiektu kurii biskupiej w wieczystą
dzierżawę. Przystąpiono do opracowania dokumentacji celem
odbudowy. Prace te zlecono Politechnice Krakowskiej, nadzór
konserwatorski sprawował prof. Wiktor Zin.
9
czerwca 1985 r. w odrestaurowanym kościele odprawiono pierwszą mszę
świętą.
11
września 1992 r. ks. biskup Edward Materski erygował parafię przy
kościele św. Wacława
Prace renowacyjne pod nadzorem prof. Wiktora Zina trwały do 9 czerwca 1986 roku, w którym to dniu bk. Edward Materski dokonał poświęcenia odnowionego kościoła. Obecnie odnowioną bryłę najstarszego kościoła i zarazem najstarszej budowli w Radomiu możemy podziwiać na Placu Starego Miasta.
Jako ciekawostkę pokazuję dwa stare zdjęcia kościoła św.Wacława znalezione w internecie ukazujące jego wygląd w czasie kiedy pełnił funkcję przytułku dla starców oraz był siedzibą Muzeum Regionalnego. Dla porównania zamieszczam moje zdjęcia z roku 2015.
... rok 1932 (przytułek dla starców)
... lata siedemdziesiąte XX wieku.
W czasie odbudowy kościoła prowadzonego pod nadzorem prof. Wiktora
Zina wzmocniono fundamenty żelbetem nie naruszając starych,
wykonano nową stalową więźbę dachową pokrytą blachą
miedzianą.
Nad nawą główną wybudowano wieżyczkę o wysokości 9
metrów zakończoną krzyżem osadzonym na pozłacanej kuli (co
nawiązuje do 300 rocznicy odsieczy wiedeńskiej).
Wnętrze kościoła zostało zaprojektowane przez prof.Wiktora Zina. Betonowy strop najstarszej części świątyni, czyli prezbiterium został zakryty okładziną z drzewa modrzewiowego tworząc efekt stropu belkowego zdobionego kolorowymi ornamentami.
Świątynia jest jednonawowa, w prezbiterium skromny kamienny ołtarz z tabernakulum ozdobionym posrebrzaną płaskorzeźbą pelikana karmiącego młode. Płaskorzeźba symbolizuje karmiącego Chrystusa.
Nad tabernakulum znajduje się ornament hostii z literami IHS.
Po lewej stronie prezbiterium, na ścianie północnej znajduje się wnęka nagrobna z oryginalną malaturą z czasów, gdy w świątyni mieściło się więzienie. (Malatura to część ornamentyki architektonicznej malowanej farbami na ścianie lub drzewie w postaci fresku,malowidła, obrazu lub polichromii). Obok znajduje się zdobiona orłami wieczna lampka.
Zaś w nawie głównej w płyciźnie ściennej znajduje się następna malatura przedstawiająca Matkę Bożą ukazującą się więźniarce namalowanej przez Jerzego Witkowskiego na motywach rysunku Artura Grottgera.
.... malatura Jerzego Witkowskiego. ... obraz Matka Boża z Laurdes ze ściany północnej.
Największym obrazem na północnej ścianie prezbiterium jest obraz Joanny Stożek przedstawiający Matkę Bożą Częstochowską opiekunkę narodu polskiego. Na moim fragmencie obrazu widoczni przedstawiciele od lewej: Bolesław Chrobry, Leszek Biały fundator pierwszego kościoła, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Mikołaj Kopernik, Jan Długosz, Jan Kazimierz, Jan II Sobieski, Jan Kochanowski i Adam Mickiewicz.
Całość wystroju uzupełniają wspaniałe witraże wykonane w krakowskiej pracowni braci Paczków, oraz żyrandole, kinkiety nawiązujące do historii.
W świątyni znajduje się 8 witraży: w prezbiterium trzy na ścianie wschodniej i dwa na ścianie północnej, dwa w nawie głównej na ścianie południowej oraz jeden na ścianie zachodniej nad wejściem głównym, a są to:
Matka Boża Armii Krajowej. Przedstawia Matkę Boską, która osłania swoim płaszczem żołnierza, a dzieciątko kładzie laur na jego głowie. Witraż został wykonany wg obrazu Ireny Pokrzywnickiej, namalowanego w czasie powstania warszawskiego, w piwnicy podczas bombardowania. Malarka została wówczas ranna.(Witraż pokazany po lewej)
Święty Wacław. Przedstawia scenę przed bitwą - najeźdźca wyzwał świętego Wacława na pojedynek, anioł podał Wacławowi miecz, który ten przyjął, klęcząc. Przeciwnik, widząc to, padł do nóg Wacława i prosi o darowanie życia.
Święta Kinga i sługa Boża Wanda Malczewska. Święta Kinga księżniczka węgierska z dynastii Arpadów, żona Bolesława Wstydliwego, hojnie obdarowała kościół św. Wacława. Sługa Baża Wanda Malczewska herbu Tarnawa - urodzona 15 maja 1822 r. w Radomiu. Osierocona w wieku 13 lat, nieakceptowana przez macochę, zajęła się pracą charytatywną wśród chorych i biednych, szczególnie wśród dzieci dotkniętych kalectwem. Miała dar widzenia przyszłych wydarzeń odnoszących się do Kościoła i Ojczyzny.
Leszek Biały,fundator pierwszego, trzeci syn Kazimierza Sprawiedliwego i księżniczki Znojemskiej Heleny. Po śmierci Mieszka Starego w 1202 r. objął władzę książęcą na tronie krakowskim, gdzie panował z niewielką przerwą aż do swojej śmierci. (Witraż pokazany na dole)
Tadeusz Rejtan - upadek Polski. Przedstawia sprzeciw posła ziemi grodzkiej wobec wyrażenia zgody przez sejm nadzwyczajny 1773 r. w Warszawie na II rozbiór Polski. Protestującego wyprowadza przywódca sprzedajnych magnatów - Adam Poniński, towarzyszą mu targowiczanie: Szczęsny Potocki i hetman koronny Ksawery Branicki. W górnej części - orzeł w kajdanach oraz daty 3 rozbiorów. W dolnej części - kościół św. Wacława w czasach, gdy był więzieniem. Witraż ufundowało Rzemiosło Cechowe Radomia.
Błogosławiony Jan Paweł II i sługa Boży Stefan Kardynał Wyszyński oraz bryła odbudowanego kościoła. (oba witraże pokazana poniżej)
Są jeszcze dwa witraże których zdjęć nie robiłem, a mianowicie: witraż składający się z trzech części oraz witraż ukazujący krzyż gdański, krzyż poznański i głaz w Radomiu.
Całość uzupełniają żyrandole oraz kinkiety ścienne ozdobione mosiężnymi orłami Piastowskimi Kazimierza Wielkiego oraz
Jagielońskimi z okresu II Rzeczypospolitej.
Wychodząc z kościoła, w kruchcie znajduje się kilka pamiątkowych tablic, między innymi:
W
części 1 spaceru po średniowiecznym Radomiu odwiedziliśmy dwa
najstarsze zabytki tj. wzgórze Piotrówka z pierwszym grodziskiem nad
rzeką Mleczną, oraz najstarszy murowany kościół p.w. św. Wacława na
Placu Stare Miasto. Był to tzw. Stary Radom.
Z
Placu Stare Miasto ruszamy ul. Starokrakowską w kierunku centrum
Radomia. Po ok. 280 metrach dochodzimy do ulicy Bolesława Limanowskiego,
gdzie na skrzyżowaniu z sygnalizacją świetlną przechodzimy na drugą
stronę, a następnie idziemy ulicą Wałową.
Po
ok. 100 metrach na wysokości ul. Krakowskiej dochodzimy do pierwszego
obiektu tzw. Nowego Radomia. Tym obiektem, po lewej stronie ul. Wałowej
są pozostałości Bramy Krakowskiej (obiekt na planie oznaczony nr 5)
Poniżej plan Radomia z zaznaczonymi obiektami prezentowanymi podczas dzisiejszej fotorelacji.
Nowy
Radom powstał za czasów Kazimierza Wielkiego, który pomiędzy 1340 a
1360 dokonał przeniesienia miasta w nowe miejsce. Nowy Radom został
otoczony solidnym murem obronnym z kamienia i cegły.
Mury
okalające Nowy Radom o początkowej wysokości 5 - 6 m i grubości 2,2 -
2,7 m miały ok. 1200 m, oraz posiadały ponad 20 baszt obronnych
otwartych do wewnątrz. Dwukrotnie zostały podwyższane. W latach 1807 -
1821 zostały rozebrane. Od strony ul.Wałowej w okolicy ul. Krakowskiej
zachował się jedyny fragment tych murów z basztą. Na murze są zaznaczone
etapy jego podwyższania.
... Brama Krakowska i fragment murów obronnych od strony ul. Wałowej.
Do
Nowego Radomia prowadziły trzy bramy miejskie: Brama Krakowska zwana
również Iłżecką zlokalizowana u zbiegu ulic Wałowej i Krakowskiej, Brama
Lubelska przy obecnej ulicy Rwańskiej (od strony ul.Żeromskiego) oraz
Brama Piotrkowska w pobliżu dzisiejszej ulicy Szpitalnej. Bramy
wyprowadzały na trakty handlowe prowadzące w kierunku miejscowości od
których nadano im nazwy.
Do
dnia dzisiejszego nie zachowała się żadna. W czasie badań
archeologicznych odsłonięto fundamenty Bramy Krakowskiej z przedbramiem.
Brama
Krakowska (Iłżecka) została rozebrana w XIX wieku, jej fragment o
wysokości 12 metrów w postaci ściany wbudowanej w budynek popijarski
zachował się do dnia dzisiejszego - zdjęcie górne i dolne.
Na
zachowanej bocznej ścianie w niepełnej wysokości widać ślady wnęk po
belkach stropowych, oraz zamurowane okienko na piętrze i zamurowane
wejście za blanki muru miejskiego.
Podczas
prac archeologicznych odsłonięto pozostałości fundamentów Bramy
Krakowskiej z których wynika że była to konstrukcja na planie kwadratu z
mostem zwodzonym nad fosą.
Społeczny
Komitet Odbudowy Zabytków Radomia już od roku 2000 zabiegał o
rekonstrukcję Bramy Krakowskiej, po uregulowaniu spraw własnościowych
został ogłoszony konkurs na koncepcję bramy i zagospodarowania
okolicznego terenu, między innymi budowa budynku usługowego.
W
dniu 10 marca 2011 roku komisja wybrała projekt - pierwsze miejsce
przypadło krakowskiej pracowni architektonicznej Opaliński. Załączam
kilka fotek wizualizacji tego projektu.
... projekt w skali 1:100 Bramy Krakowskiej i budynku pomocniczego.
... widok od
strony ulicy prowadzącej na Rynek.
... widok od strony ul. Wałowej.
Nie wypowiadam się odnośnie wyglądu, a podaję to jako ciekawostkę związaną z Bramą Krakowską.
Jest faktem, że mamy rok 2015 a w terenie nic się nie zmieniło.
My
ulicą Wałową idziemy w kierunku centrum Radomia. Po drodze oglądamy
fragmenty ocalałego muru miejskiego, oraz uporządkowaną ulicę Wałową z
rowem symbolizującym dawną fosę (obiekt na planie oznaczony nr 11) biegnącą za murami obronnymi Nowego Radomia.
... widok budynku Muzeum od strony ul.Wałowej.
Po
przejściu ok. 150 m dochodzimy do odchodzącej w lewo ulicy Małej. Z
rogu ulic Wałowej i Małej wzdłuż ulicy Wałowej ukazują się pozostałości
tzw. Zamku (obiekt na planie oznaczony nr 6), zaś patrząc w głąb ulicy Małej widać tzw. Kamienicę Starościńską (obiekt na planie oznaczony nr 7).
Zamek
został wybudowany przez Kazimierza Wielkiego, znajdował się w
południowo-wschodniej części Nowego Radomia w obrębie murów miejskich.
Była to budowla piętrowa w stylu gotyckim z czerwonej cegły na
podmurówce z kamienia polnego. Zasadniczo pełnił funkcję rezydencji
króla i jego dworu podczas podróży po Polsce, a na stałe był siedzibą
radomskiego starosty.
Do dnia dzisiejszego,
zachował się parterowy fragment zamku przy ul. Wałowej tzw. "dom
wielki" który stał w bezpośrednim sąsiedztwie murów miejskich i pełnił
rolę rezydencji mieszkalnej, oraz reprezentacyjnej.
Dzisiejsze
parterowe pozostałości zamku nie obrazują jego pierwotnego wyglądu,
więc pokazuję hipotetyczny wygląd makiety budynku głównego tzw.
"wielkiego domu" stworzonej na podstawie wykopalisk archeologicznych.
Białą kreską zaznaczyłem dzisiejszy parterowy budynek.
W czasach świetności zamku na piętrze znajdowała
się okazała sala, której wszystkie ściany miały okna. W
komnatach były marmurowe kominki i polewane piece, przejścia
zdobiły liczne portale.
Na
piętrze znajdowała się duża sala z szeregiem okien w której goszczono
posłów. W niej odbywały się posiedzenia sądu grodzkiego, sesje sądu
ziemskiego oraz Trybunału Skarbowego.
W
czasie swojego istnienia zamek był kilkakrotnie przebudowywany. Za
czasów Jagiellonów w roku 1510-1515 radomski kasztelan Mikołaj
Szydłowiecki nadał mu styl renesansowy dodając mu reprezentacyjne
schody, attykę i taras.
W okresie najazdów szwedzkich zamek został zniszczony.
W
roku 1787 starosta radomski Aleksander Podkański przebudował bryłę
"wielkiego domu" na parterową w formie szlacheckiego dworu wiejskiego
mieszczącego kancelarię miejską i kasę. Pod koniec XVIII wieku
Austriacy rozebrali wieżę i otaczający mur miejski.
Od
roku 1863 parterowe pozostałości zamku przejęła parafia św.Jana
Chrzciciela, a obecnie mieszka tu jej proboszcz. W czasie prac
konserwujących odkryto z pod tynków detale architektoniczne takie jak
okienka, oryginalne kamienne portale. Odtworzono też zarys
przebiegających murów miejskich.
Idziemy
dalej ulicą Wałową, wzdłuż pozostałości zamku i mijając ulicę Grodzką
dochodzimy na piękny skwer Unii Radomsko-Wileńskiej (na planie oznaczony nr 9)
... widok na pozostałości zamku od strony skweru Unii Radomsko-Wileńskiej.
Pośrodku
skweru znajduje się rekonstrukcja fundamentów XIV wiecznych murów
miejskich oraz dwóch baszt - baszty "Białej" i baszty "Kościelnej".
Na zdjęciach dolnych widoczne pozostałości zamku, a na murze przy ul. Grodzkiej pamiątkową tablicę (na planie oznaczona nr 12)
upamiętniającą zawarcie na zamku radomskim w dniu 11 marca 1401 roku
aktu Unii Radomsko-Wileńskiej umacniającej związki Polski z Litwą.
Unia Radomsko-Wileńska z 1401 roku była konsekwencją zawarcia pierwszej unii z 1385 roku pomiędzy Polską i Litwą, kiedy to Władysław Jagiełło poślubił Jadwigę Węgierską i został królem Polski.
Głównym
celem pierwszej unii było zlikwidowanie zagrożenia grożącego ze strony
Zakonu Krzyżackiego i odebranie ziem zagarniętych przez Zakon.
Po śmierci Jadwigi w 1399 roku zaszła potrzeba odnowienia warunków Unii zawartej wcześniej.
Po
wcześniejszym podpisaniu dokumentu przez przedstawicieli Wielkiego
Księstwa Litewskiego w Wilnie, w Radomiu w dniu 11 marca 1401 roku
zebrała się Rada Królewska w składzie czterdziestu dziewięciu osób
którzy potwierdzili odnowienie aktu unii z roku 1385.
Książę Witold uznał zwierzchnictwo Jagiełły i zobowiązał się do przyłączenia ziem litewskich do Polski.
Ustalono
też, że w przypadku śmierci Jagiełły tron będzie obsadzony w
porozumieniu ze stroną Litewską. Natomiast w przypadku gdyby pierwszy
zmarł Książę Witold jego następcę wyznaczy Jagiełło. Oba państwa miały
pozostać niezależne, a jedynie rządzone jednym władcą.
Rewitalizacja
Miasta Kazimierzowskiego poprzez odtworzenie murów miejskich w okolicy
Skweru Unii Radomsko-Wileńskiej pozwoliła utrzymać dotychczasowy
charakter placu a równocześnie lepiej powiązała to miejsce z historią
Radomia.
Zarys
murów miejskich wybudowano na ok. 30 cm nad powierzchnią gruntu i
pokrywa się on z odkrytymi podczas prac wykopaliskowych fragmentami
odkrytych fundamentów. W jezdniach, chodnikach i istniejących budynkach
przebieg murów miejskich zaznaczono symbolicznie innym kolorem
nawierzchni.
Ze
skweru na Placu Unii Radomsko-Wileńskiej idziemy ulicą Grodzką w
kierunku Rynku. Po lewej stronie kościoła św.Jana Chrzciciela na dawnym
dziedzińcu zamkowym ustawiona jest makieta zamku wykonana z brązu (na planie oznaczona nr 10).
Jak
widać na makiecie zespół zamkowy tworzył w obrębie murów miejskich
zamknięty czworobok i składał się z dwóch murowanych budynków nie
stykających się bezpośrednio ze sobą tj. od strony południowej główny
dwupiętrowy budynek zamkowy tzw."dom wielki", oraz drugi po stronie
zachodniej tzw. "budynek wedle bramy"
Budynek wedle bramy miał wymiary ok. 19x10, był dwupiętrowy i połączony gankiem z domem wielkim.
Na
jego parterze znajdowały się pomieszczenia gospodarcze takie jak
kuchnie, spiżarnie, piekarnie. Na piętrze była jadalnia i pomieszczenia
mieszkalne przeznaczone prawdopodobnie dla starosty i burgrabiego.
Do budynku wedle bramy przylegała od strony północnej wieża z bramą główną z furtą prowadzącą na dziedziniec zamkowy. (zdjęcie obok)
Od
strony południowej (dzisiejsza ulica Wałowa) znajduje się najbardziej
zbadany archeologicznie fragment radomskiego zamku. Na podstawie
odkrytych fragmentów zachowanych fundamentów poznano przebieg murów
miejskich, usytuowania wież i przebiegu fosy.
Zarys
tych fundamentów wyeksponowanych ponad poziom gruntu na Skwerze Unii
Polsko-Wileńskiej pokazywałem wcześniej. Od strony południowej zamek
wyglądał najbardziej okazale. Widoczna w głębi mała wieża za fosą tzw.
"zrembista", przylegająca do zamku wieża zamkowa, oraz najładniejsza
renesansowa tzw. "Wieża Biała" (zdjęcie dolne).
Na obwodzie makiety wypisano daty ważnych wydarzeń związanych z historią Radomia i zamku w formie kalendarium - oto one:
1350-1364 - lokacja nowego miasta w
Radomiu, budowa fortyfikacji miejskich wraz z zamkiem z inicjatywy
króla Kazimierza Wielkiego.
1401 - król Władysław Jagiełło zatwierdza na zamku warunki Unii Polsko-Litewskiej.
1474 - zaręczyny królewny Jadwigi z księciem Jerzym Bogatym z Wittebachów.
1481-1483 - zamek radomski jest rezydencją królewicza Kazimierza Jagiellończyka, namiestnika Królestwa Polskiego.
1489 - hołd lenny wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Johanna Vontieffen
1505 - sejm uchwala konstytucję "Nihil Novi", kodyfikacja prawa polskiego, tzw. "Statut Łaskiego".
1508-1532 - renesansowa przebudowa zamku przez starostę Mikołaja Szydłowieckiego.
1655-1656 - najazd Szwedzki, zniszczenie miasta i zamku.
II połowa XVIII w. - przebudowa zamku przez starostę Aleksandra Podkańskiego.
1863 - Dom wielki pełni funkcję plebanii kościoła Farnego p.w. Jana Chrzciciela
Tuż
obok makiety stoi odremontowany "budynek wedle bramy" nazywany
również Kamienicą Starościńską w którym obecnie można obejrzeć wystawę
obrazującą poszczególne etapy badań archeologicznych związanych z
zamkiem, murami miejskimi. W gablotach zgromadzono eksponaty
wykopaliskowe.
W poprzednich częściach
spaceru po Radomiu byliśmy na Wzgórzu Piotrówka, odwiedziliśmy
kościół św. Wacława na Placu Stare Miasto, oraz wkroczyliśmy do
„Nowego Radomia” który około roku 1350 założył król
Kazimierz Wielki.
W obrębie tzw. Miasta
Kazimierzowskiego obejrzeliśmy pozostałości bramy krakowskiej,
zamku i murów miejskich otaczających Nowy Radom.
... pozostałości bramy
krakowskiej.
.... pozostałości zamku radomskiego.
Spacer części II
zakończyliśmy przy odremontowanym „budynku wedle bramy” zwanym
również „kamienicą starościńską” zlokalizowaną pierwotnie
w obrębie muru obronnego radomskiego zamku. (na planie oznaczony nr 7)
... widok na kamienicę starościcką od strony ul. Wałowej.
.... widok na kamienicę
starościcką od strony ul. Grodzkiej.
Zanim ruszymy na rynek,
warto wejść na kilka minut do kamienicy starościńskiej i obejrzeć
zgromadzone w niej zbiory archeologiczne z wykopalisk prowadzonych na
terenie zamku, baszty krakowskiej i murów miejskich.
W
piwnicy budynku można obejrzeć ekspozycję reliktów
archeologiczno-architektonicznych założenia zamku radomskiego - "Dom
Wedle Bramy".
Uwagi praktyczne:
wejście po schodkach od strony ulicy Małej
zwiedzanie od poniedziałku do piątku w godzinach od godz. 800 do 1500
wstęp bezpłatny
W
części drugiej spaceru po Radomiu pokazałem zdjęcia pozostałości bramy
krakowskiej, zamku i zarys murów miejskich odtworzonych do wysokości 30
cm ponad poziom gruntu. Jak kiedyś wyglądały w rzeczywistości możemy
obejrzeć w przedsionku "Domu Wedle Bramy" na prezentowanej makiecie
wykonanej przez Wojciecha Kacę i Kacpra Szymkiewicza uczniów PG3 w
Radomiu pod opieką mgr Barbary Wojtkowskiej.
Ekspozycja
znalezisk archeologicznych urządzona została pośród zachowanych
fragmentów późnogotyckich fundamentów wyeksponowanych w pomieszczeniu
piwnicznym.
Z plansz dowiadujemy się o przebiegu prac wykopaliskowych, w większości prowadzonych pod kierownictwem Grzegorza Barczyka przez Spółkę Rewitalizacja. To na ich podstawie można określić wygląda całego założenia zamkowego.
... widok zamku od strony dzisiejszej ulicy Wałowej.
... widok zamku od strony dzisiejszej ulicy Grodzkiej.
Zabytki
ruchome takie jak dzbany, misy, kafle piecowe są pokazane w gablotach,
natomiast wzdłuż ścian ułożono elementy kamieniarskie takie jak
nadproża, gzymsy, fragmenty kolumn, pilastry, parapety.
Budynek
w którym teraz jesteśmy n czasie swojej historii pełnił różne funkcje.
Między innymi mieściła się w nim szwalnia garnizonowa, w latach
1829-1835 fabryka wyrobów bawełnianych przemysłowca Selimy Blocha.
W roku 1845 budynek wszedł w posiadanie Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych,Duchowych i Oświecenie Publicznego.
Przed
wybuchem II wojny Światowej pełnił funkcję domu dziecka, a następnie
pogotowia opiekuńczego. Dzisiaj, po przeprowadzonym remoncie w latach
2007 - 2012 możemy oglądać w nim stałą ekspozycję znalezisk odkrytych w
czasie badań archeologicznych prowadzonych na zamku.
Opuszczamy "Dom Według Bramy" i z rogu ulicy Grodzkiej i
Małej ruszamy wzdłuż ulicy Grodzkiej w kierunku rynku Miasta
Kazimierzowskiego będącego obecnie najstarszym placem miejskim w
Radomiu. Pierwotnie znajdował się w granicach murów miejskich
otaczających Nowy Radom.
... ulica Grodzka od strony kamienicy starościckiej w kierunku rynku.
Jak widać stare
kamieniczki na tym odcinku ulicy Grodzkiej są niezamieszkałe i w
złym stanie technicznym – grożą zawaleniem. Po około 100 metrach dochodzimy do celu
naszego spacery – rynku.
W roku 1350 Kazimierz III
Wielki dokonał lokacji „Nowego Miasta” z rynkiem i zamkiem
otoczonym murem miejskim. Rynek miał kształt prostokąta, z układem
ulic wzorowanym na gotyckich miastach niemieckich. Z każdego
narożnika rynku wychodziły po dwie ulice plus jedna ze środka po
stronie wschodniej (dzisiejsza Rwańska). Taki układ ulic jest
zachowany do dnia dzisiejszego.
Poniżej planik rynku z
oznaczonymi obiektami.
5. Brama Krakowska
7. Kamienica Starościńska 13. Nowy ratusz 14. Dom Gąski 15. Dom
Esterki 16. Kamienica z XIX w.
17. Kamienica z XVII i XIX w.
18. Dom Hoppena z pocz.XIX w. 19. Gmach Kolegium Pijarów 20. Dawny
kościół św. Jana Kantego 21. Kamienica z 1823-1824 r. 22. Kamienica z XIX w. 23. Dom Deskura z 1824-1825 r. 24. Kamienica Czarneckich z 1808-1825 r.
25. Kamienica z przełomu
XVIII/XIX w. 26. Pomnik Czynu Legionów 27. Fundamenty starego
ratusza
Jak na większości
średniowiecznych rynków, tak i w Radomiu w połowie XIV wieku za
czasów króla Kazimierza Wielkiego wybudowano pierwszy ratusz (na
planie oznaczony nr 27).
W/g ostatnich badań archeologicznych
prowadzonych w obrębie rynku radomskiego odnaleziono fundamenty
pierwszego ratusza. Są wykonane z kamienia polnego łączonego
zaprawą wapienną.
Z rzutu fundamentów
wynika, że był to budynek o wymiarach 21m na 10,5 m i stał
niecentralnie na placu rynku. Był wybudowany w jego zachodniej
części tj. naprzeciwko uliczki prowadzącej do bramy krakowskiej,
na wydłużeniu dzisiejszej ulicy Rwańskiej. (pierwszy ratusz na
planie oznaczony nr 27).
Na początku XVI wieku ratusz był
przebudowywany. Został zniszczony podczas najazdu
szwedzkiego,odbudowany w roku 1790. Gdy popadł w ruinę został w
roku 1818 rozebrany.
Pomocny w lokalizacji
miejsca pierwszego ratusza okazał się zachowany rysunek sporządzony
przez Samuela Hoppena – aptekarza mieszkającego w kamienicy przy
rynku (kamienica oznaczona na planie nr 18).
Rysunek wykonany z okna
kamienicy jest zarazem jedynym zachowanym widokiem pierwszego
radomskiego ratusza mogącym posłużyć do odtworzenia jego wyglądu.
Nowy ratusz (na planie
oznaczony nr 13) który obecnie oglądamy znajduje się po północnej
stronie rynku. Został wybudowany w latach 1845 – 1848 według
projektu znanego architekta Henryka Marconiego.
Wybudowany w stylu
neorenesansowym, gdzie w dwukondygnacyjnym budynku głównym mieścił
się magistrat i mieszkania urzędników. Zaś w parterowej
przybudówce znajdował się odwach policyjny. W roku 1852 na wieży
zainstalowano zegar i herb miasta.
W ostatnich latach w
ratuszu mieściło się Archiwum Państwowe, obecnie po przeprowadzce
do nowej siedziby ratusz przejęło miasto.
Są plany
zagospodarowania obiektu dla potrzeb administracji samorządowej oraz przeniesienia niektórych wydziałów m.innymi Wydziału Spraw
Obywatelskich, Wydziału Komunikacji – administracja się rozrasta.
W
początkowym okresie całe miasto Kazimierzowskie miało zabudowę
drewnianą, a pierwsze domy murowane prawdopodobnie powstały w XVI wieku.
Te najstarsze zachowane do dzisiaj pochodzą z XVII wieku. Do nich
zaliczamy dwie kamienice zamykające pierzeję rynku od strony północnej -
dom Gąski i dom Esterki.
Dom Gąski (na planie zaznaczony nr 14)
pod dzisiejszym numerem Rynek 4 wybudował Adam lub Stanisław Gąska
będący ławnikiem i działaczem miejskim. Ciekawostką jest, że w tym domu
zatrzymał się na kwaterę król szwedzki Karol Gustaw.
W
drugiej połowie XVIII wieku funkcjonowała w nim apteka, a w latach
1818-1819 mieściły się tu biura magistrackie, a następnie hurtownia
piwa.
W roku 1953-1955 kamienica otrzymała obecny wystrój fasady.
Jak głosi legenda kamienica Esterki (na planie oznaczona nr 15) pod dzisiejszym numerem Rynek 5 została wybudowana przez Kazimierza Wielkiego dla ukochanej Esterki.
Z badań wynika, że w rzeczywistości została wybudowana w drugiej połowie XVII wieku w miejscu spalonej przez Szwedów.
Została
zniszczona w czasie II wojny światowej, pozostałości rozebrane w latach
1956-1960. W to miejsce wybudowano nowy budynek w którym obecnie mieści
się Muzeum Sztuki Współczesnej - Oddział Muzeum im.J.Malczewskiego.
Ostatni zwiedzający może wejść na wystawy godzinę przed zamknięciem muzeum.
W
czasie mojej wizyty w budynku Esterki można było obejrzeć stałą
wystawę "Zanim powstało miasto - początki Radomia", która pozwala poznać
początki dziejów Radomia, zwyczajów mieszkańców tamtych czasów oraz
historię poszczególnych okresów powstawania miasta. W gablotach można
obejrzeć wiele przedmiotów odnalezionych w czasie prac wykopaliskowych.
Po wyjściu z Domu Esterki następne zabytkowe kamienice należące do zachodniej pierzei rynku, pod numerami Rynek 6, 7, 8 9 i 10.
Pierwsza, patrząc od strony ulicy Szpitalnej to kamienica nr Rynek 6 (na moim planie oznaczona nr 16),
wybudowana w XIX wieku - posiada dużą oficynę od ulicy Szpitalnej.
Jest odremontowana i mieści się w niej hostel. Następne dwie nie miały
tyle szczęścia - oczekują remontu, a są to: kamienica nr Rynek 7 (oznaczona na moim planie nr 17) i Rynek 9 (oznaczona na moim planie nr 18).
... od prawej kamienica Rynek 7, od lewej kamienica Rynek 8.
Kamienica Rynek 7 jest datowana na XVIII/XIX wiek. Była siedzibą Trybunału Departamentu Radomskiego.
Natomiast
kamienica Rynek 8 pochodzi z początku XIX wieku. Pierwotnie budynek
jednopiętrowy został przebudowany w 1896 roku. Mieścił się w nim Sąd
Pokoju.
W
pierzei zachodniej znajdują się jeszcze dwie odremontowane kamienice
pod nr Rynek 9 i Rynek 10. Obie pochodzą z IX wieku - oto one.
Pierzeja południowa to potężny gmach dawnego Kolegium Pijarów pod nr Rynek 11 (na moim planie oznaczony nr 19), oraz dwie kamienice pod nr Rynek 12 (oznaczona na moim planie nr 21) i kamienica pod nr Rynek 13 (oznaczona na moim planie nr 22).
... pierzeja południowa rynku.
Kolegium
Pijarów założono w 1682 roku i mieściło się ono w trzech połączonych
kamienicach oraz drewnianego kościółka św. Marcina. W roku 1737 ksiądz
Antoni Konarski wybudował murowany zespół budynków który w latach
1818-1820 rozbudowano. W czasie rozbudowy dobudowano fronton kolegium z
czterema filarami oraz nawy kościoła pw. św.Jana Kantego.
Po
przejęciu gmachu przez rząd carski w roku 1864 w gmachu mieściła się
szkoła rządowa, a na początku XX wieku Dyrekcja Kolei Państwowych.
Później budynek zajmowało Gimnazjum im. Tytusa Chałbińskiego oraz
Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego.
Obecnie w budynku mieści się Muzeum im. Jacka Malczewskiego - zwiedzenie Muzeum to fotorelacja na osobną fotorelację.
Sąsiadujący
z Muzeum budynek Rynek 12 to kamienica zbudowana w 1823-1824 roku z
sienią przejazdową sklepioną kolebkowo. Zaś ostatni budynek w pierzei
południowej to kamienica pod nr Rynek 13 przebudowana w XIX wieku,
posiadająca dekoracyjny gzyms.
Obecnie od strony wschodniej rynku pozostało jedynie trzy kamienice - oto one.
... pierzeja wschodnia radomskiego rynku.
Na dolnym zdjęciu
od ulicy Grodzkiej - kamienica Rynek nr 14 zwana domem Deskura (na moim planie oznaczona nr 23). Została wybudowana w roku 1824-1825. Posiada siedmioosiową fasadę z ryzalitami i pilastrami.
Z ulicą Rwańską sąsiaduje kamienica Rynek nr 15 (na moim planie oznaczona nr 24). Jest to kamienica wybudowana przez kupiecką rodzinę Czarneckich w roku 1808. Od frontu widać rozalit z balkonem.
Pozostała ostatnia kamienica z numerem Rynek 16 (na moim planie oznaczona nr 25) wybudowana na przełomie XVIII i XIX wieku na sklepionych kolebkowo fundamentach średniowiecznych.
Od frontu widać rozalit z balkonem.
Stan kamienicy grozi zawaleniem.
W
centralnej części rynku stoi pomnik Czynu Legionów odsłonięty w roku
1930 podczas IX Zjazdu Legionów Polskich. w roku 1940 pomnik został
zburzony przez Niemców i dopiero w roku 1998 jego kopia została
ustawiona na rynku w Radomiu.
Przy
opracowaniu części 3 korzystałem z Informatora turystycznego Gminy
Miasta Radom, wikipedii oraz tablic informatycznych przy obiektach.