W części I i II spaceru po Opatowie odwiedziliśmy zespół klasztorny Bernardynów ulokowany w najstarszej części miasta zwanej Żmigród, Bramę Warszawską z zachowanym fragmentem murów miejskich, Rynek z ratuszem, opatowskie cmentarze i inne miejsca związane z historią miasta. W tej fotorelacji przybliżę jedną z najstarszych i największych atrakcji turystycznych Opatowa jaką jest Kolegiata św. Marcina.

        

Nie sposób jej nie zauważyć, gdyż stoi na małym wzgórzu i jest praktycznie widoczna z każdego miejsca - wszystkie drogi wlotowe do Opatowa łączą się w okolicy kolegiaty. Przyjeżdżając samochodem najlepiej zaparkować na bezpłatnym parkingu zlokalizowanym przy przelotowej drodze nr 9 w okolicy Bramy Krakowskiej.  Z parkingu doskonale widać cel naszej wycieczki..

        

Przekraczamy więc  Bramę Warszawską która jest jedyną zachowaną z istniejących kiedyś czterech bram. Brama Warszawska została wybudowana w latach 1520 - 1530 za czasów kiedy właścicielem Opatowa był Kanclerz Wielki Koronny Krzysztof Szydłowiecki.

        

Do kolegiaty możemy podejść na dwa sposoby. Po ok 100 metrach od Bramy Warszawskiej, po prawej stronie istnieją strome schody w murze oporowym prowadzące na plac kościelny i do nadbudówki Bramy Warszawskiej w której w sezonie czynny jest punkt Informacji Turystycznej. 

        

Wchodząc po schodkach na plac kościelny, ujrzymy wschodnią stronę kolegiaty z trzema apsydami. 

        

Kto nie chce, lub nie może wchodzić po dość stromych schodkach może dojść  idąc ul. Tadeusza Kościuszki (wzdłuż muru oporowego) i następnie skręcić w prawo w ulicę gen. "Grota" Stefana Roweckiego z której jest główne wejście na plac kościelny (bez schodków).

       

       

Jako ciekawostka,  poniżej ten sam obszar z kolegiatą św.Marcina i Bramą Warszawską na obrazie Jana,Feliksa Piwarskiego z 1854 roku - "Targ w Opatowie".

 

Ten romański kościół pw. św. Marcina z Tours ma status kolegiaty.Został zbudowany z okolicznych ciosów piaskowca i jest trójnawową bazyliką z transeptem, z dwoma wieżami od północy i trzema apsydami od wschodu.

WAŻNIEJSZE DATY Z HISTORII KOLEGIATY (za prof. Zygmuntem Świechowskim):

1206 - wymienieni kanonicy opatowscy (Monumenta Poloniae Paleographica, Kraków 1907, tabl. 38).

 

1212 - wymieniony dziekan kapituły opatowskiej, Stefan (Korpus Dyplomatyczny Małopolski, I, s. 9).

 

1236 - opat cysterski Gerard zostaje pierwszym biskupem Rusi z siedzibą w Opatowie (Monumenta Poloniae Historica, II, s. 556).

 

1237 - książę Henryk Brodaty przekazuje uprawnienia biskupa ruskiego wraz z uposażeniem opatowskim w ręce biskupa lubuskiego (Monumenta Poloniae Historica, II, s. 553, 573).

 

2 poł. XV wieku - wg ówczesnej tradycji budowla była inkastelowana i w czasie wojen uległa wielokrotnej dewastacji oraz pożarom (Długosz, Liber beneficiorum..., I, s. 576).

 

3 ćw. XV wieku - Rafał z Brzezia herbu Leliwa, dziekan opatowski, utrącił głowy posągom portalu zachodniego "w stroju templariuszy" (Długosz, Liber beneficiorum..., I, s. 576).

3 ćw. XV wieku - Jan Bronikowski z Bodzentyna dobudowuje od strony północnej zakrystię, kostnicę i wprowadza posadzkę kamienną (Długosz, Liber beneficiorum..., I, s. 580, 591).

 

1502 - spalenie kościoła przez Tatarów (Monumenta Poloniae Historica, V, s. 101).

 

1595 - wizytator kardynał Jerzy Radziwiłł zaleca wyrównanie posadzki i otoczenie opieką budynku (Archiwum Kapituły Opatowskiej, Statuta ecclesiae collegiatae oppatoviensis, s. 103-104).

 

1777 - biskup krakowski K.I. Sołtyk nadaje kapitule opatowskiej przywilej m.in. za zasługi położone przy zabezpieczaniu budynku kolegiaty i "przyozdobieniu go rozliczna dekoracją, tak we wnętrzu, jak i na zewnątrz" (Archiwum Kapituły Opatowskiej, przywilej biskupa K.I. Sołtyka).

1911 - wobec wyburzenia międzywieżowej fasady zachodniej grożącej zawaleniem, dokonano zabiegu polegającego na przełożeniu części ciosów w górnej partii i osadzeniu ich na zaprawie cementowej. Przełożone zostały także kamienne okładziny krawędzi szczytu. Przy okazji odsłonięto i odczyszczono fryz z motywami zwierzęcymi (Archiwum Kapituły Opatowskiej, akta od 1822 r., s. 251-253). 

 

Od strony zachodniej są dwie wieże, z których południowa, romańska wykonana z kamiennych ciosów, wyróżnia się romańskimi okienkami. Druga wieża, wybudowana w XV wieku po zawaleniu się starej, ma prostszą formę. Między wieżami znajduje się portal główny, romański z osadzonym na nim gotyckim portalem. Obok ślady zamurowanego niegdyś, trójarkadowego wejścia.

Zachodni portal kolegiaty św. Marcina w czasach Jana Długosza mieścił romański tympanon fundacyjny przedstawiający rycerzy.

        

Obecnie jest to główne wejście do Kolegiaty z pozostałością przepięknego trzy arkadowego romańskiego portalu wykonanego z żółtoszarych ciosów i czerwonawego piaskowca.

 

Wejście prowadzi do nawy głównej.  W XIII wieku pomiędzy wieżami wybudowano kryptę a portal zamurowano przenosząc wejście na południową stronę. W XV wieku ponownie osadzono portal wstawiając gotycki ostrołukowy portal drzwiowy.

W drugiej połowie XV wieku rozpoczęto dobudowę pomieszczeń po obu stronach świątyni tj. od strony północnej i południowej.

 

Były to pomieszczenia zaczynające się przy wieżach a kończące się przy transepcie. Budowę przybudówek zakończono w pierwszej połowie XVI wieku. Na zdjęciu dolnym przybudówka północna w której obecnie mieści się Kaplica Najświętszego Sakramentu.

      

Prowadzi do niej wejście z zachowanym romańskim portalem ozdobionym misternym ornamentem roślinnym ufundowanym ok. 1515 roku przez kanclerza Szydłowieckiego, którego herb widać w zwieńczeniu portalu.

 

Na murach kolegiaty istnieją głębokie wyżłobienia nie będące obróbkami mistrzów kamieniarskich - poniżej zdjęcie takich wyżłobień na fasadzie wschodniej.

                         

Według przewodników i niektórych naukowców są to ślady po ostrzeniu szabel i grotów przez posłów przybywających na sejmiki szlacheckie. Inni badacze są zdania, że jest to związane z pogańskimi wierzeniami, gdyż Żmij, od którego wywodzi się nazwa Żmigród, jest istotą z mitologii słowiańskiej, gromowładnym bóstwem, łączącym cechy węża, byka i ptaka, a żmigrody były miejscami jego kultu. którego cechą był rytualny obrzęd niecenia świętego ognia przy pomocy świdrów (okrągłe ślady) i pił ogniowych (podłużne ślady). Zwyczaj ten w okolicach Sandomierza był praktykowany jeszcze w XIX wieku.

                    

Wchodzimy do środka wejściem od południowej strony, po lewej stronie w dobudowanej  przybudówce mieszczącej dawny kapitularz udostępniony dla zwiedzających, znajduje się najcenniejsza gotycka polichromia odkryta w czasie remontu w 1890 roku. 

    

Gotycka polichromia przedstawia wielofigurową scenę ukrzyżowania Chrystusa, namalowaną w latach 1470 - 1480 wieku. Gotycka polichromia w dawnym kapitularzu jest o tyle cenniejsza, że jest jedną z nielicznych zachowanych w kolegiacie w tym stylu. Całość świątyni ma bowiem wystrój barokowy.

Na ścianach i krzyżowym sklepieniu kapitularza są również polichromie przedstawiające wizerunki papieża, kardynała i dwóch biskupów oraz inne średniowieczne freski.

                    

W kapitularzy, obok wejścia do środka kolegiaty znajduje się zabytkowa romańska kropielnica w formie  pucharu. Również w kapitularzu, na jego południowej ścianie umieszczono pamiątkową tablicę upamiętniająca jubileusz 800 lecia istnienia Kolegiaty w Opatowie obchodzonej w 2006 roku.  

Po wejściu do świątyni widzimy trzy nawy z rzucającym się w oczy późnogotyckim sklepieniem kolebkowym z siatką dekoracyjnych żeber które przykrywa nawę główną. Całe wnętrze pokryte jest polichromiami wykonanymi w XVIII wieku przez kilku malarzy, w większości odnowione w latach 1890 (prezbiterium) i 1891-1892 (w nawie głównej).

    

       

Kolegiata opatowska została wzniesiona w formie krzyża łacińskiego jako świątynia trójnawowa z transeptem, czyli poprzeczną częścią oddzielającą prezbiterium od nawy głównej (kształt krzyża). Idąc lewą (północną) nawą dochodzimy do północnego ramienia transeptu w którym znajduje się rodowa krypta Krzysztofa Szydłowieckiego z cennymi renesansowymi nagrobkami: Krzysztofa Szydłowieckiego i jego trojga dzieci.

 

Krótko kim był Krzysztof Szydłowiecki herbu Odrowąż: urodził się w 1467 roku w Szydłowcu, zmarł w 1532 roku w Krakowie. W młodości wychowywał się jako przyjaciel przyszłego króla Zygmunta Starego, co pomogło mu w przyszłości sprawować najwyższe godności w Rzeczypospolitej takie jak: kanclerz wielki koronny od 1515, podkanclerzy koronny od 1511, podskarbi nadworny koronny 1507-1510, wojewoda krakowski w latach 1515-1527, kasztelan krakowski od 1527, kasztelan sandomierski od 1509 roku, starosta generalny krakowski od 1515 roku, starosta sieradzki, nowokorczyński, gostyniński, sochaczewski i łukowski, hrabia na Szydłowcu.

Na ścianie północnej transeptu znajdziemy duży nagrobek Krzysztofa Szydłowieckiego którego górną część wystawił sobie jeszcze przed śmiercią. Przedstawia ona pochyloną płytę z mosiądzu z wygrawerowaną płaskorzeźbą Krzysztofa spoczywającego w zbroi, mieczem i proporcem herbowym w dłoniach. Ta część nagrobka wykonana została przed rokiem 1532, przypuszcza się że przez Bernardino di Zanobi de Gianotis, rzeźbiarza z Krakowa. Po obu stronach małe postaci św. Krzysztofa i św. Zygmunta.

       

   

  

      

     

              

 

 

              

Poza ołtarzem głównym, w transepcie i wnękach apsydowych znajduje się kilka ołtarzy bocznych w których umieszczone są obrazy świętych m. innymi w południowej części transeptu obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Janem (XVI w.) wg tradycji przywieziony z Włoch przez Krzysztofa Szydłowieckiego

Ten renesansowy obraz przypisywany jest malarzowi włoskiemu Timoteo Vittiemu z Turbino, pierwszemu nauczycielowi Rafaela.

 

       

 

Jak widać na zdjęciach obecny wystrój pochodzi z różnych epok renesansu, gotyku ale przeważa styl baroku. Wśród tych stylów podziwiamy piękne zdobienia, drewniany chór, ambonę, konfesjonały, ołtarze, drewniane ławki, stalle kanoniczne, drewniane balustrady, kropielnice itp.